"Mare nostrum"

"Mare nostrum"

Της Χριστίνας Κουλούρη

Το πολιτικό σχέδιο του Γάλλου προέδρου Νικολά Σαρκοζί να δημιουργήσει μια «Μεσογειακή Ένωση» στη διάρκεια της γαλλικής προεδρίας στην Ε.Ε είχε στόχο την ενίσχυση του ρόλου της Γαλλίας στο πεδίο των διεθνών σχέσεων, και μάλιστα υπερβαίνοντας το ευρωπαϊκό πλαίσιο. Η Μεσόγειος ως σημείο αναφοράς δεν αποτελεί βεβαίως καινοτομία. Ποικίλοι θεσμοί έχουν συγκροτηθεί με το επίθετο «μεσογειακός», όπως για παράδειγμα οι Μεσογειακοί Αγώνες (1951), η Ευρωμεσογειακή Συνεργασία (1995) ή το Μεσογειακό Forum (1994).

Ωστόσο, η ανάδειξη της μεσογειακότητας σε υψηλή θέση σε πολιτικές ατζέντες μας επιτρέπει να στοχαστούμε ως προς το περιεχόμενό της, πραγματικό ή φαντασιακό, και κατά πόσο μπορεί να αποτελέσει νοητικό εργαλείο για την κατανόηση του παρελθόντος. Το ερώτημα αυτό γίνεται εξάλλου επίκαιρο εξαιτίας του γεγονότος ότι μία από τις ιδέες που εκφράζονται αφορά τη μελέτη του ιστορικού παρελθόντος των μεσογειακών λαών. Φανερώνουν άραγε αυτές οι πρωτοβουλίες μια ανάγκη να δημιουργηθούν νέες συλλογικότητες ως απάντηση (συνέπεια ή αντίδραση) στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, χωρίς ωστόσο την επανάκαμψη στο έθνος-κράτος;
Η μεσογειακή συλλογικότητα δεν μπορεί ωστόσο να συγκροτηθεί εύκολα: το πολιτικό Ισλάμ, η ευρεία διάδοση των γνωστών θεωριών του Χάντιγκτον για τη «σύγκρουση των πολιτισμών» ως ερμηνευτικών και για τις κρίσεις στη Μεσόγειο, η αραβοϊσραηλινή διαμάχη, το κυπριακό ζήτημα αποτελούν σοβαρά αναχώματα σε αυτή την προσπάθεια.

Εν τούτοις, η μεσογειακότητα ως στοιχείο ταυτότητας γινόταν πάντα ευνοϊκά αποδεκτή από τους λαούς που κατοικούν γύρω από τη Μεσόγειο. Αποτελεί μια «θετική» ταυτότητα που αμφισβητείται πολύ λιγότερο από άλλες, οι οποίες συνδέονται με ιδεολογικά φορτισμένες έννοιες, όπως «Δύση», «Ανατολή», «Ευρώπη», «Βαλκάνια».
Η «Μεσόγειος» μοιάζει να έχει μια πολιτική ουδετερότητα που, αν εξαιρέσουμε την εποχή της επεκτατικής πολιτικής του Μουσολίνι, που αποδίδεται με τον όρο «mare nostrum», της εξασφαλίζει αυτή την αποδοχή. Συνεπώς, παρ' όλο που η λεκάνη της Μεσογείου φιλοξενεί συνεχιζόμενες και διαιωνιζόμενες συγκρούσεις, ο όρος «Μεσόγειος» μένει αλώβητος από αρνητικά συμφραζόμενα.

Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα, ένας σαφώς προσδιορισμένος γεωγραφικός χώρος, με τρεις «πύλες»: το Γιβραλτάρ, το Σουέζ και τα Δαρδανέλλια. Ωστόσο, όσο σαφής μοιάζει ο γεωγραφικός χώρος της Μεσογείου τόσο ασαφής είναι ο ιστορικός χώρος που καλύπτει. Όπως γράφει ο Μπρωντέλ, η ιστορία της Μεσογείου «εντοπίζεται σε έναν χώρο ρευστό».
Η φαινομενική παραδοξότητα αυτής της διαπίστωσης φωτίζεται εύκολα αν αναλογιστούμε ότι τα νότια και τα ανατολικά παράλιά της προεκτείνονται σε αχανείς ερήμους, τα βόρεια συνδέονται με τους ορεινούς όγκους της Ευρώπης και την ενδοχώρα των λιμανιών, στα δυτικά οι λαοί της ανοίχτηκαν στον Ατλαντικό και στις περιπέτειες των εξερευνήσεων και των ανακαλύψεων.
Οι μεγάλες αυτοκρατορίες που άνθησαν γύρω από τη Μεσόγειο περιλάμβαναν πολύ περισσότερα εδάφη από τις ακτές της. Συνεπώς, πόσο βαθιά μέσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική μπορεί να πάει μια ιστορική μελέτη για τη Μεσόγειο; Αλλά παρόμοια ερωτήματα μπορούν να τεθούν και σχετικά με τη χρονική περίοδο που μια ιστορική επισκόπηση μπορεί να καλύψει.

Ο Μπρωντέλ, ο οποίος εισήγαγε τη Μεσόγειο ως σημείο αναφοράς για την ιστορική έρευνα στο ομότιτλο μνημειώδες έργο του, εντόπισε τη μελέτη του σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, την εποχή του Φιλίππου ΒΔ (16ος αι.). Είναι όμως θεμιτό να χρησιμοποιήσουμε τη Μεσόγειο ως ιστορικό εργαλείο για όλες τις ιστορικές περιόδους; Μπορεί να γραφεί ως ενιαία αφήγηση η ιστορία της θάλασσας που ενώνει τρεις ηπείρους, που υπήρξε το λίκνο των τριών μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών του κόσμου, αλλά και από όπου προήλθαν πολλά από τα θεμελιώδη συστατικά της σημερινής Ευρώπης;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οικονομική και η πολιτισμική ιστορία μπορούν να στηριχτούν στη Μεσόγειο για μελέτες μακράς διάρκειας. Οι θαλάσσιοι δρόμοι του εμπορίου, τα μεγάλα λιμάνια που αναπτύχθηκαν στις ακτές της, τα προϊόντα που κατεξοχήν χαρακτηρίζουν τη μεσογειακή οικονομία, αλλά και το μεσογειακό τοπίο - το αμπέλι, η ελιά, το σιτάρι - αποτελούν πόλους γύρω από τους οποίους έχουν περιστραφεί αρκετές μελέτες. Αλλά και οι ανθρωπολόγοι έχουν μελετήσει κοινά στοιχεία της μεσογειακής κουλτούρας, επιμένοντας ωστόσο κυρίως σε αρχαϊκές της όψεις.

Φαίνεται, ωστόσο, ότι ο ιστορικός ρόλος της Μεσογείου συνδέεται περισσότερο με τις διαδρομές, τις μετακινήσεις των ανθρώπων, εκούσιες ή βίαιες, με τη συνάντηση, τη σύγκρουση, τη διάδραση. Οι άνθρωποι ταξίδευαν πάντα πάνω στα νερά της Μεσογείου: ταξίδευαν ως έμποροι αλλά και ως πειρατές, ως μετανάστες αλλά και ως τουρίστες. Διέσχιζαν τη θάλασσα από τη μια της ακτή στην άλλη, από τον Βορρά στον Νότο και από την Ανατολή στη Δύση. Στον τόπο υποδοχής δημιουργούνταν νέες πολιτισμικές και κοινωνικές ταυτότητες.

Η Μεσόγειος υπήρξε επίσης ο τόπος των Σταυροφοριών και της Τζιχάντ, των μεγάλων αυτοκρατοριών της Ρώμης, του Βυζαντίου και των Οθωμανών, και της δυτικοευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Στόλοι και στρατεύματα, σκλάβοι και αιχμάλωτοι διέσχισαν επίσης τα νερά της. Κάποιοι άλλωστε δεν κατάφεραν καν να τη διασχίσουν. Έμειναν για πάντα στον σκοτεινό βυθό της. Γι' αυτό η Μεσόγειος είναι το ταξίδι, και η ιστορία της μόνο ως ταξίδι μπορεί να γραφεί. Ενα ταξίδι που το αρχέτυπό του είναι η Οδύσσεια, ταξίδι αναζήτησης αλλά και επιστροφής.

Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι καθηγήτρια της Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Πηγή:ΤΟ ΒΗΜΑ,23/11/2008


(Την κ. Κουλούρη είχαμε την ευκαιρία να την ακούσουμε τον περασμένο Οκτώβριο στο συνέδριο για την Ιστορία που οργάνωσε ο Σύνδεσμος φιλολόγων της Κύπρου.Ειρήσθω εν παρόδω αναμένουμε με ενδιαφέρον την έκδοση των πρακτικών του συνεδρίου).