Αναζητώντας τις απαρχές του νεότερου κράτους

"Διαβάστε το σημερινό αφιέρωμα της Βιβλιοθήκης(Ελευθεροτυπία).Κων/τίνος Καραθεοδωρή και άλλα αξιόλογα άρθρα."


Αναζητώντας τις απαρχές του νεότερου κράτους

Ο αιώνας της συγγραφής των εθνικών ιστοριών

ΛΟΡΔΟΣ ΑΚΤΟΝ,Από την Αναγέννηση στην Αμερικανική Επανάσταση. Η φιλελεύθερη ματιά στην Ιστορία.Μτφρ.: ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ«ΣΜΙΛΗ»ΣΕΛ. 355, ευρώ 17,5Ο ιστορικός λόρδος Άκτον (John Emerich Edward Dalberg, 1st Baron Acton of Aldenham, 1834-1902), γνωστός και από τη φράση «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα», έλαβε καθολική παιδεία, αλλά με το συνολικό πνευματικό του έργο κατατάσσεται στους φιλελεύθερους στοχαστές και στους εχθρούς κάθε είδους φανατισμού. Εξελέγη στη Βουλή των Κοινοτήτων το 1859-1865, (όχι τυχαία, την ίδια περίπου περίοδο 1865-1868 εξελέγη βουλευτής στην Αγγλία ένας άλλος μεγάλος φιλελεύθερος, ο John Stuart Mill), ενώ το 1869 του απονεμήθηκε ο τίτλος του λόρδου. Καθηγητής της Ιστορίας στο Κέιμπριτζ από το 1895 ώς το 1901, ο Ακτον επιμελήθηκε την πολύ γνωστή «Cambridge Modern History», αλλά δεν κατάφερε, λόγω της τελειομανίας του που δεν του επέτρεπε να τελειώσει ό,τι άρχιζε με μεγάλο ζήλο, να συγγράψει μια Παγκόσμια Ιστορία της Ελευθερίας.Η παρούσα έκδοση δείχνει πως οι απαιτήσεις της αγοράς δεν είναι πάντοτε το κυρίαρχο κριτήριο στις επιλογές κάποιων εκδοτών. Αποτελεί ρίσκο η επιλογή μετάφρασης του έργου ενός στοχαστή που η κατάταξή του στους φιλελεύθερους κινητοποιεί αυτομάτως σ' ένα ορισμένο κοινό αρνητικά αντανακλαστικά. Δυστυχώς, όλος ο Φιλελευθερισμός -και όχι μόνον ο Νεοφιλελευθερισμός- γι' αυτό το κοινό, λόγω φανατισμού, άγνοιας αλλά και πολιτικών σκοπιμοτήτων, ταυτίζεται με τη θεοποίηση της αγοράς. Το έργο αυτό σίγουρα θα βοηθήσει όσους το διαβάσουν να κατανοήσουν ποια είναι πραγματικά η φιλελεύθερη μέθοδος περιγραφής και ανάλυσης της Ιστορίας.Τα κείμενα αυτού του έργου είναι οι παραδόσεις του Ακτον στο Κέιμπριτζ από το 1895 ώς το 1901. Επειδή κατά συνέπεια το πρωτότυπο πηγάζει από προφορικό λόγο, ο μεταφραστής του έργου Ανδρέας Παππάς επενέβη δημιουργικά στο έργο και στον τίτλο του. Ετσι οι αγγλικές εκδόσεις «Μαθήματα για την Ιστορία» αποδίδονται με τον τίτλο «Από την Αναγέννηση στην Αμερικανική Επανάσταση. - Η φιλελεύθερη ματιά στην Ιστορία». Ο μεταφραστής φρόντισε επίσης με μια σειρά περίπου 300 σημειώσεων να διαφωτίσει το ελληνικό κοινό για προσωπικότητες και γεγονότα που αναφέρονται στο κείμενο. Βρισκόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα και όπως παρατηρεί ο πανεπιστημιακός Αντώνης Λιάκος στον ενημερωτικό και επιστημονικά στοιχειοθετημένο πρόλογό του, αυτός ήταν ο αιώνας της συγγραφής των εθνικών ιστοριών. Ο Ακτον δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από τα όρια του κυρίαρχου ιστορικού παραδείγματος της εποχής. Παράλληλα όμως, πάλι σύμφωνα με τον Α. Λιάκο, ήταν και ο αιώνας της επιστημονικής Ιστορίας. Εκείνης δηλαδή της Ιστορίας που προσπαθούσε να καταγράψει τα γεγονότα μέσα από το αίτημα της αντικειμενικότητας και της ολότητας των ιστορικών γεγονότων. Παρεμπιπτόντως οι αντιδράσεις για το βιβλίο Ιστορίας της Στ' Δημοτικού δείχνουν πως στη χώρα μας -τουλάχιστον στην εκπαίδευση- δεν έχουμε ακόμη εισέλθει στον 19ο αιώνα. Ο Ακτον στις διαλέξεις του παρακολουθεί τις απαρχές του σύγχρονου κράτους, οι οποίες σύμφωνα και με το κυρίαρχο μοντέλο της εποχής εκκινούν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Παρακολουθεί τις διαμάχες για την εξουσία στην Ιταλία μεταξύ των βασιλιάδων, των ηγεμόνων και των παπών. Μια διαδικασία που ξεκινά από την εκκοσμίκευση της πνευματικής εξουσίας του πάπα για να καταλήξει στον διαχωρισμό κοσμικής και πνευματικής εξουσίας. Ο ιστορικός στη συνέχεια παρακολουθεί τη μετάβαση στον νέο κόσμο μέσα από τα μάτια των τολμηρών θαλασσοπόρων, των οποίων το κίνητρο ήταν μεν ο πλουτισμός, αλλά στο βάθος των εξερευνήσεών τους βρισκόταν η ανθρώπινη περιέργεια, ως παράγων αμφισβήτησης της ιδεολογίας που ήθελε αυτόν τον κόσμο δεδομένο δημιούργημα ενός παράγοντα που βρίσκεται πέραν και πάνω απ' αυτόν. Η μετάβαση στη νέα εποχή, εκτός από την ανακάλυψη του νέου κόσμου, συνοδεύτηκε και από την «επανανακάλυψη» της κλασικής αρχαιότητας. Ο τολμηρός θαλασσοπόρος είναι ο προάγγελος του αναγεννησιακού ανθρώπου, ενός ανθρώπου «επιρρεπή στην ενδοσκόπηση και ικανού να διαμορφώνει προσωπική άποψη», (σελ. 84). Ο ιστορικός υποστηρίζει πως τελικά η Αναγέννηση απέτρεψε την οριστική σύγκρουση Εκκλησίας και ουμανιστών. Ετσι αναδεικνύει το έργο μεγάλων εκκλησιαστικών ηγετών που με ζήλο τάχτηκαν υπέρ της Αναγέννησης.Στη συνέχεια εξιστορεί το κίνημα του Λούθηρου για τη Μεταρρύθμιση αλλά και την αντίδραση της Εκκλησίας με την Αντιμεταρρύθμιση. Αντίδραση που οδήγησε στους Θρησκευτικούς πολέμους σε Γαλλία και Γερμανία και στην επόμενη διάσπαση της Εκκλησίας. Η εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ' αποτελεί την περίοδο ισχυροποίησης των μοναρχών και της δημιουργίας ισχυρών συγκεντρωτικών και επεκτατικών κρατών. Αυτή ακριβώς η ισχυροποίηση του μοναρχικού κράτους οδήγησε στη φθορά την αρχή της ανεκτικότητας, όπως αυτή αναπτύχθηκε στην εποχή της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης. Είναι πλέον ο καιρός του παντοδύναμου κράτους και της απόλυτης εξουσίας του ηγεμόνα. Αυτή η εξέλιξη βρίσκει την κορύφωσή της στον Μεγάλο Πέτρο της Ρωσίας και στον Μεγάλο Φρειδερίκο της Πρωσίας. Δύο ισχυροί ηγεμόνες που εκσυγχρόνισαν και ισχυροποίησαν τις χώρες τους, αλλά και ανέδειξαν το ερώτημα αν ο αυταρχικός και μιμητικός εκσυγχρονισμός είναι προοδευτική κίνηση. Τέλος, ο Ακτον αναζητάει στην Αμερικανική Επανάσταση εκείνον τον εκσυγχρονισμό που στο δίλημμα «αυτοκρατορία» ή «αυτοκυβέρνηση» τάσσεται αναμφίβολα υπέρ της αυτοκυβέρνησης. Πιστεύει πως πίσω από τα οικονομικά αιτήματα των αποίκων βρισκόταν το κυρίαρχο αίτημα της αυτονομίας του ατόμου και της αυτοκυβέρνησης. Αυτό είναι το μεγάλο μήνυμα που ακόμα και σήμερα εκπέμπουν οι Ηνωμένες Πολιτείες.Ο Ακτον θεωρεί πως ο Φιλελευθερισμός αποτελεί το επόμενο βήμα του Διαφωτισμού. Ο δεύτερος συνεισέφερε πολλά στην ευημερία της ανθρωπότητας, αλλά επίσης ζητούμενο είναι και η εξασφάλιση της πλήρους ελευθερίας των πολιτών. Σ' αυτό το πλαίσιο βλέπει να κινείται και η Ιστορία, ως μια κίνηση προς την ευημερία και την ελευθερία, ως μια κίνηση προόδου από το αίτημα το κράτος και όχι η Εκκλησία να κυβερνά προς το αίτημα της αυτοκυβέρνησης μέσα σ' ένα πλαίσιο κοινής ευημερίας. Η Ιστορία, για τον Ακτον, καλείται να μας απαλλάξει «όχι μόνον από την τυραννία του παρελθόντος, αλλά και από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό του παρόντος» (σελ. 25). Σίγουρα η αποικιοκρατία, ο οριενταλισμός, οι ιμπεριαλιστικοί και οι παγκόσμιοι πόλεμοι, οι κοινωνικές ανισότητες κατά τον 20ό αιώνα καθώς και οι ανισότητες της παγκοσμιοποίησης οδηγούν σήμερα στην ανάγκη επανεξέτασης πτυχών του μηνύματος του Ακτον. Από την άλλη όμως, οι πνευματικοί άνθρωποι -οι πραγματικά πνευματικοί και όχι οι «τσαμπατζήδες» του πνεύματος- δεν πρέπει να επιτρέψουν να ξεχαστεί ο πυρήνας του μηνύματος, που δεν είναι άλλος από την πίστη σε μια ιστορία που κινείται προς την ανθρώπινη ευτυχία και αυτοτέλεια. Σε μια εποχή που αμφισβητείται η έννοια της προόδου είναι υπερπολύτιμο κάποιοι να μας θυμίζουν πως παρά τις αντιφάσεις, τις οπισθοδρομήσεις και τις τραγωδίες που γεννήθηκαν μέσα από τον αυστηρό ορθολογισμό και τον ιδιοτελή ατομικισμό, ο σημερινός κόσμος δεν θα είχε φτάσει στο σημείο που βρίσκεται αν δεν είχε πιστέψει στην ιδεολογία της προόδου αντί σ' αυτήν της «αμαρτίας», στον ατομικισμό αντί στη θρησκευτική αυθεντία και τέλος, στην ανθρώπινη αυτονομία και αυτοτέλεια αντί στον ισοπεδωτικό κολεκτιβισμό.Ο Ακτον δεν πιστεύει παρά σε μία μόνο νομοτέλεια, η οποία δεν είναι άλλη από την ανάγκη συντονισμένης δράσης των αδυνάμων να αποφύγουν την κυριαρχία τυφλών δυνάμεων και να προσεγγίσουν την ελευθερία ως υπέρτατη αξία. Ο βαθμός κατάκτησης της ελευθερίας και της ευημερίας είναι και το κριτήριό του για την αξιολόγηση του κάθε πολιτισμού. Κριτήριο που σε εποχές μετανεωτερικής ισοπέδωσης είναι χρήσιμο πού και πού να θυμόμαστε.

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Βιβλιοθήκη, 14/11/2008
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ