Περί επαναστάσεων

Το Παγκόσμιο Χωριό «Ντεκαφεϊνέ» και «γνήσιες» επαναστάσεις
Tου Πάσχου Μανδραβέλη
Δύο ήταν οι εκπλήξεις για όσους διάβασαν την πρώτη έκδοση του «Reflections on the revolution in France» («Στοχασμοί για την επανάσταση στη Γαλλία» – αμετάφραστο στα ελληνικά). Το βιβλίο κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1790 δεκατέσσερις μήνες μετά την πτώση της Βαστίλης. Ηταν η εποχή που η Γαλλική Επανάσταση ζούσε τη ρόδινη περίοδό της και τρία χρόνια πριν ξεκινήσει η εποχή της «τρομοκρατίας». Οι γκιλοτίνες δεν είχαν στηθεί, ο Ροβεσπιέρος, ο Δαντών, ο Μαρά και οι Γιακωβίνοι δεν υπήρχαν πουθενά στο κάδρο των πρωταγωνιστών και ένας άνεμος αισιοδοξίας έπνεε στην Ευρώπη. Κι όμως! ένας γηραιός Βρετανός βουλευτής προειδοποιούσε ότι η επανάσταση θα οδηγήσει στο χάος και την καταστροφή: «Η τωρινή κατάσταση δύσκολα μπορεί να παραμείνει η ίδια», έγραψε. «Πριν από την τελική διευθέτηση, η επανάσταση μπορεί να αναγκαστεί να περάσει, όπως λέει ένας από τους ποιητές μας, “από μεγάλη ποικιλία αδοκίμαστων καταστάσεων” και κάθε μία από τις μετενσαρκώσεις της επανάστασης θα εξαγνίζεται στη φωτιά και στο αίμα».
Η δεύτερη έκπληξη ήταν ο συγγραφέας του βιβλίου. Ο Έντμουντ Μπερκ χαρακτηρίζεται σήμερα «πατέρας της συντηρητικής σκέψης» εξαιτίας αυτών των στοχασμών του για τη Γαλλική Επανάσταση. Πριν από την έκδοση, όμως, αυτού του βιβλίου ο Μπερκ ήταν ένας ριζοσπάστης πολιτικός, ακραία προοδευτικός για τα μέτρα της εποχής του. Υπήρξε φλογερός υποστηρικτής της Αμερικανικής Επανάστασης, σφοδρός επικριτής της βρετανικής πολιτικής στην Ινδία και του εξανδραποδισμού των γηγενών πληθυσμών, και μαχητικός υπέρμαχος της θρησκευτικής ελευθερίας στη Βρετανία στηλιτεύοντας την καταπίεση των καθολικών στην Ιρλανδία (αν και ο ίδιος ήταν εξέχον μέλος της Αγγλικανικής εκλησίας). Δικαίως λοιπόν εξεπλάγη ο Αμερικανός στοχαστής Τόμας Πέιν, ο οποίος έγραψε την πραγματεία για τα «Δικαιώματα του Ανθρώπου» (αμετάφραστη επίσης στην Ελλάδα) για να επιτεθεί με σφοδρότητα στους στοχασμούς Ιρλανδού βουλευτή: «Λόγω της συμμετοχής του κ. Μπερκ στην αμερικανική επανάσταση ήταν φυσικό να τον θεωρώ φίλο της ανθρωπότητας... Μένω εμβρόντητος κι απογοητευμένος από τη συμπεριφορά του (σ.σ. σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση) διότι περίμενα άλλα πράγματα απ’ αυτόν...».
Η συζήτηση εκείνης της εποχής παραμένει ζωντανή κι επαναλαμβάνεται σε κάθε γύρισμα της ανθρώπινης ιστορίας. Το ερώτημα είναι: πόση αλλαγή χρειάζεται για να θεωρηθεί κάτι ως επανάσταση και πόση επανάσταση απαιτείται για να επικυρωθεί κάτι ως αλλαγή; Η συζήτηση έγινε έντονη (και είχε πολύ αίμα) στα πρώτα βήματα της ρωσικής επανάστασης, συνεχίστηκε μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα μεταξύ ρεφορμιστών και σταλινικών, μεταξύ της «γνήσιας Αριστεράς» και της Σοσιαλδημοκρατίας, ενώ ο απόηχός της ζει στο δίλημμα για το φαινόμενο Ομπάμα: είναι γνήσια η αλλαγή που φέρνει ο Αφροαμερικανός πολιτικός ή είναι ένα κόλπο του κατεστημένου ώστε να μην υπάρξει Αλλαγή (με το Α κεφαλαίο); Από ’κει και πέρα το δίλημμα εμφανίζεται (έστω πιο απονευρωμένο) σε κάθε πολιτική απόφαση: πόσο ριζοσπαστική πρέπει να είναι μια αλλαγή ώστε να μην αποξενώσει τις μάζες, και πόσο συντηρητική ώστε να είναι πραγματική αλλαγή και όχι ανακύκλωση της καθεστηκυίας τάξης;
Για τον Σλοβένο φιλόσοφο Σλάβοϊ Ζίζεκ αυτό είναι ένα ψευτοδίλημμα που υιοθέτησε η ανθρωπότητα στα τέλη του 20ού αιώνα (σ.σ.: πιθανώς γιατί έζησε δύο ολοκληρωτισμούς, αναρίθμητες επαναστάσεις που έπνιγαν τις διαφωνίες στο αίμα, σφαγές και πολέμους για την κυριαρχία της μιας και μόνης ορθής ιδεολογίας, η οποία θα έφερνε την ευημερία στους πολλούς και τον τρόμο στους λίγους). Για τον Ζίζεκ το δίλημμα «ανθρωπισμός ή τρομοκρατία πρέπει να αντικατασταθεί από την κατάφαση «ανθρωπισμός με τρομοκρατία. Κατά τον ίδιο (όπως σημείωσε ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου στην «Κ» στις 12/7/2008) «Ο τυπικός φιλελεύθερος υιοθετεί διαφορετική στάση: η δική του λύση είναι το 1789 χωρίς το 1793 (σ.σ. δηλαδή, χωρίς τη ριζοσπαστική εποχή των Γιακωβίνων). Εν ολίγοις, αυτό που θέλει ο ευαίσθητος φιλελεύθερος είναι μια ντεκαφεϊνέ επανάσταση, μια επανάσταση που να μην έχει το άρωμα της επανάστασης».
Ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος το έθεσε πιο ωμά: «Αν ελατήριο της λαϊκής κυβέρνησης σε κατάσταση ειρήνης είναι η αρετή, ελατήριο της λαϊκής κυβέρνησης σε επαναστατική κατάσταση είναι συγχρόνως η αρετή και ο τρόμος: η αρετή δίχως την οποία ο τρόμος είναι ολέθριος, ο τρόμος δίχως τον οποίο η αρετή είναι ανίσχυρη. Ο τρόμος δεν είναι άλλο πράγμα από την καίρια, αυστηρή και άτεγκτη δικαιοσύνη».
Το πρόβλημα όμως που πρώτος επεσήμανε ο Εντμουντ Μπερκ (τέσσερα χρόνια πριν ο Ροβεσπιέρος εκφωνήσει στη γαλλική Εθνοσυνέλευση αυτή την ομιλία) ήταν η ασάφεια και η θολούρα των αιτημάτων της Γαλλικής Επανάστασης. Γι’ αυτό έγινε σφοδρός πολέμιός της, σε αντίθεση με την αμερικανική επανάσταση, της οποίας υπήρξε φλογερός υποστηρικτής: Ποια ακριβώς «αρετή» θα υπηρετούσε η Γαλλική Επανάσταση; Η αμερικανική επανάσταση είχε συγκεκριμένες προτεραιότητες που εκτενώς παρουσιάστηκαν στη «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας». Η Γαλλική προέτασσε τις ευγενείς αλλά και εξαιρετικά ασαφείς προθέσεις περί «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας». Όμως: η «ελευθερία» ήταν το τσάκισμα της βασιλικής απολυταρχίας ή εκτεινόταν σ’ αυτό που αργότερα έγινε σοσιαλιστικό αίτημα για «ελευθερία και από τις οικονομικές ανάγκες των ανθρώπων»; Πόση «ισότητα» και πόση «αδελφότητα» έφερνε τη ροβεσπιέρια «αρετή»; Από τη στιγμή που δεν οριοθετούνται με σαφήνεια τα αιτήματα, τότε η «λαϊκή κυβέρνηση» δεν βρίσκεται ποτέ σε κατάσταση ειρήνης ώστε να υπάρχει μόνο η «αρετή». Αντιθέτως, βρίσκεται διαρκώς σε «επαναστατική κατάσταση» και γι’ αυτό πάντα θα βασίζεται στον «τρόμο». Η ειρωνεία είναι ότι αυτό το έζησαν στον λαιμό τους οι Γιακωβίνοι. Ο Ροβεσπιέρος, αφού διέταξε την καρατόμηση χιλιάδων «εχθρών του λαού», προχώρησε στην καρατόμηση συντρόφων του (όπως ο Δαντών) για «δεξιά απόκλιση», για να καρατομηθεί στο τέλος ο ίδιος και οι στενοί συνεργάτες του με διαταγή της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης.
Επαναστατική μεταφυσική
Το έργο του Εντμουντ Μπερκ έχει αρκετά συντηρητικά κρεσέντο που όμως πολλοί θεωρούν ότι είναι προϊόν του πομπώδους ύφους του παρά μιας συντηρητικής θέσης για τα πράγματα. Δεν ήταν ενάντια σε κάθε αλλαγή (η ιστορία του αυτό δείχνει) αλλά φοβόταν τις επαναστατικές αλλαγές που βασίζονταν σε γενικές (μεταφυσικές, όπως ο ίδιος ονόμασε) αρχές, που δεν επιτρέπουν συμβιβασμούς. Η κοινωνία κατά τον Μπερκ είναι πολύπλοκη και οι γενικές αφηρημένες αρχές όχι μόνο δεν απαντούν στα προβλήματα των ανθρώπων, αλλά είναι πάντα ακραίες. Οι θεσμοί και η παράδοση μιας κοινωνίας είναι η κατακτημένη διά των αιώνων γνώση. Οι επαναστάσεις που βασίζονται σε αφηρημένες αρχές υποτιμούν αυτή τη γνώση και προσπαθούν να χωρέσουν την κοινωνία στα θεωρητικά σχήματα των εμπνευστών τους. «Επειδή θεωρούν ότι τα υποθετικά τους σχέδια έχουν άπειρη αξία, ενώ δεν έχουν καμιά εκτίμηση στην παρούσα κατάσταση της κοινωνίας, στην καλύτερη περίπτωση αδιαφορούν (για τις συνέπειες των πράξεών τους). Δεν βλέπουν πλεονεκτήματα στο καλό, και μειονεκτήματα στο κακό κατά τη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων. Περισσότερο αγαλλιάζουν για το τελευταίο ως ευοίωνο για την επανάσταση. Δεν βλέπουν αρετές ή μειονεκτήματα στους ανθρώπους, στις πράξεις, στις αρχές, παρά μόνο αν προωθούν ή φρενάρουν τα σχέδιά τους για αλλαγή. Έτσι μπορεί τη μια στιγμή να προωθούν βιαίως τα πιο ακραία προνόμια και την άλλη τις πιο ακραίες ιδέες περί ελευθερίας, και να περνούν από την μία στην άλλη φάση χωρίς καμιά σκέψη για τις συνέπειες στο σκοπό, στους ανθρώπους ή στο κόμμα...».
Ιnfo
- Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων», εκδ. Γνώση.
- Ροβεσπιέρος, «Αρετή και Τρομοκρατία. Λόγοι από τη Γαλλική Επανάσταση» (επιλογή Σλάβοϊ Ζίζεκ), εκδ. Εικοστού Πρώτου.
- Χάνα Αρεντ, «Για την Επανάσταση», εκδ. Αλεξάνδρεια.
- Χέρμπερτ Μαρκούζε - Καρλ Πόπερ, «Επανάσταση ή μεταρρύθμιση», εκδ. Ηριδανός.
- Georges Lefebvre, «Η Γαλλική Επανάσταση», εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Πηγή:Καθημερινή, 16/11/2008