"Ιστορικές και πολιτισμικές διαστάσεις στην προσέγγιση του τραυματικού και επίμαχου παρελθόντος. Η συμβολή του Μισέλ ντε Σερτώ, της ιστορίας του παρόντος χρόνου και της δημόσιας ιστορίας"
Δεν είμαι από αυτούς που μιλούν με «αλληγορίες και παραβολές», όπως θα έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης. Παραδόξως όμως επέλεξα να ολοκληρώσω την προσέγγισή μου κάνοντας χρήση αυτών ακριβώς των ρητορικών τεχνικών.
Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Μarcel Detienne στο βιβλίο του Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα (1) μας δίνει ένα εύστοχο παράδειγμα διπλής / συνδυαστικής προσέγγισης, χρήσιμης, κατά τη γνώμη μου, όταν πρόκειται για την αντιμετώπιση τραυματικών και επίμαχων ιστορικών γεγονότων.
Με αφορμή τη λατρεία του Ποσειδώνα και της Αθηνάς, οι οποίοι, ως γνωστόν, προσαγορεύονταν από τους Αθηναίους Ίππιος και Ιππία αντίστοιχα, ο Detienne επισημαίνει ότι ο συνδετικός νοηματικός κρίκος στις δυο αυτές συσχετικές αλλά ταυτόχρονα και αντίπαλες λατρείες ήταν το γεγονός ότι το άλογο παραπέμπει τόσο στην τυφλή και ανεξέλεγκτη ζωώδη δύναμη, οπότε αντιστοιχεί στην ισχύ, την τραχύτητα, το πάθος και την εκρηκτικότητα του θεού της θάλασσας, όσο και στην υποταγή της φύσης, την ήρεμη δύναμη, την εκπαίδευση και την εργασία, οπότε αντιστοιχεί στον κόσμο της πολυμήτιος/ιδος Αθηνάς. Αρκεί να μη λησμονούμε βεβαίως ότι ακόμα και τα οικόσιτα ζώα ποτέ δεν απεμπολούν την συγκαλυμμένη άγρια φύση τους.
Εάν μεταφέρουμε το δυιστικό αλλά και συμπλεκτικό αυτό σχήμα στον δικό μας κώδικα, στην πρώτη περίπτωση θα μιλούσαμε για τον κατακλυσμό της μνήμης από τη διχοστασία και το τραύμα ή για το καθήκον της μνήμης, την καθήλωση δηλαδή σε ένα παρελθόν που είναι αιώνια παρόν, ενώ στη δεύτερη περίπτωση θα μιλούσαμε για την επώδυνη, αλλά και εν μέρει τουλάχιστον λυτρωτική επεξεργασία της μνήμης, η οποία, ωστόσο, δεν μπορεί να εξαλείψει, αλλά μόνο να καταπραϋνει και ίσως να επουλώσει επιφανειακά και με τον καιρό το τραύμα. Όπως λοιπόν δεν επιτρέπεται να αφήσουμε την τυφλή μνήμη και τις αντιθετικές φορτίσεις για το παρελθόν να κατακλύσουν το συλλογικό φαντασιακό και τον δημόσιο λόγο, πράγμα που θα σήμαινε στις ακρότατες συνέπειές του ρήξη των συνεκτικών δεσμών μιας κοινωνίας, εξίσου δεν επιτρέπεται να φαντασιωνόμαστε –σε πείσμα μάλιστα των λεπτών χειρισμών που επιβάλλεται να κάνουμε όταν προσεγγίζουμε συλλογικά τραύματα, ταμπού ή διχαστικά βιώματα- ότι θα γίνει ποτέ δυνατή η πλήρης αποδέσμευση από το άγος και το άχθος της Ιστορίας.
Δεν είμαι από αυτούς που μιλούν με «αλληγορίες και παραβολές», όπως θα έλεγε ο Γιώργος Σεφέρης. Παραδόξως όμως επέλεξα να ολοκληρώσω την προσέγγισή μου κάνοντας χρήση αυτών ακριβώς των ρητορικών τεχνικών.
Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Μarcel Detienne στο βιβλίο του Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα (1) μας δίνει ένα εύστοχο παράδειγμα διπλής / συνδυαστικής προσέγγισης, χρήσιμης, κατά τη γνώμη μου, όταν πρόκειται για την αντιμετώπιση τραυματικών και επίμαχων ιστορικών γεγονότων.
Με αφορμή τη λατρεία του Ποσειδώνα και της Αθηνάς, οι οποίοι, ως γνωστόν, προσαγορεύονταν από τους Αθηναίους Ίππιος και Ιππία αντίστοιχα, ο Detienne επισημαίνει ότι ο συνδετικός νοηματικός κρίκος στις δυο αυτές συσχετικές αλλά ταυτόχρονα και αντίπαλες λατρείες ήταν το γεγονός ότι το άλογο παραπέμπει τόσο στην τυφλή και ανεξέλεγκτη ζωώδη δύναμη, οπότε αντιστοιχεί στην ισχύ, την τραχύτητα, το πάθος και την εκρηκτικότητα του θεού της θάλασσας, όσο και στην υποταγή της φύσης, την ήρεμη δύναμη, την εκπαίδευση και την εργασία, οπότε αντιστοιχεί στον κόσμο της πολυμήτιος/ιδος Αθηνάς. Αρκεί να μη λησμονούμε βεβαίως ότι ακόμα και τα οικόσιτα ζώα ποτέ δεν απεμπολούν την συγκαλυμμένη άγρια φύση τους.
Εάν μεταφέρουμε το δυιστικό αλλά και συμπλεκτικό αυτό σχήμα στον δικό μας κώδικα, στην πρώτη περίπτωση θα μιλούσαμε για τον κατακλυσμό της μνήμης από τη διχοστασία και το τραύμα ή για το καθήκον της μνήμης, την καθήλωση δηλαδή σε ένα παρελθόν που είναι αιώνια παρόν, ενώ στη δεύτερη περίπτωση θα μιλούσαμε για την επώδυνη, αλλά και εν μέρει τουλάχιστον λυτρωτική επεξεργασία της μνήμης, η οποία, ωστόσο, δεν μπορεί να εξαλείψει, αλλά μόνο να καταπραϋνει και ίσως να επουλώσει επιφανειακά και με τον καιρό το τραύμα. Όπως λοιπόν δεν επιτρέπεται να αφήσουμε την τυφλή μνήμη και τις αντιθετικές φορτίσεις για το παρελθόν να κατακλύσουν το συλλογικό φαντασιακό και τον δημόσιο λόγο, πράγμα που θα σήμαινε στις ακρότατες συνέπειές του ρήξη των συνεκτικών δεσμών μιας κοινωνίας, εξίσου δεν επιτρέπεται να φαντασιωνόμαστε –σε πείσμα μάλιστα των λεπτών χειρισμών που επιβάλλεται να κάνουμε όταν προσεγγίζουμε συλλογικά τραύματα, ταμπού ή διχαστικά βιώματα- ότι θα γίνει ποτέ δυνατή η πλήρης αποδέσμευση από το άγος και το άχθος της Ιστορίας.
Αυτό που χρειάζεται να ανασύρουμε από τα σκότη της συλλογικής ψυχής μετατρέποντάς το σε πεδίο συλλογικής παρατήρησης και αυτογνωσίας, δεν θα γίνει ποτέ –όσο και να το θέλουμε- καλόβολο αντικείμενο στις προθήκες των μουσείων. Θα διατηρήσει την «άγρια φύση» του που όμως εμείς οφείλουμε και μπορούμε να ελέγξουμε, να υποτάξουμε.
Είναι προφανές ότι διαφωνώ με όσους θεωρούν ότι η δημόσια διαβούλευση για το επίδικο παρελθόν και προπαντός η πολιτική βούληση τόσο σε ενδοκρατικό όσο και σε διακρατικό ή υπερεθνικό επίπεδο μπορούν αφ’ εαυτών να αφοπλίσουν το εκρηκτικό φορτίο του τραύματος ή της σύγκρουσης.
Μιλώντας πάλι αλληγορικά, με τα λόγια όμως του Ζυλ Μισλέ αυτή τη φορά, όπως τα μεταφέρει ο τόσο ιδιότυπος και τόσο αγαπημένος μου Μισέλ Σερτώ, θα πω ότι «όταν στα τέλη της Αρχαιότητας κατέρρευσε η αριστοκρατία των μεγάλων θεών του Ολύμπου, δεν παρέσυρε καθόλου στην πτώση της το πλήθος των αυτόχθονων θεών, την πλέμπα των θεών που εξακολουθούσαν να έχουν στην κατοχή τους την απεραντοσύνη της εξοχής και των δασών, των βουνών και των πηγών, και συγχέονταν ενδόμυχα με τη ζωή του τόπου. Οι θεοί αυτοί κατοικούσαν στην καρδιά μιας βελανιδιάς, στα φευγαλέα, βαθιά νερά, και δεν γινόταν να εκδιωχθούν... Πού βρίσκονται; […] κυρίως στο σπίτι.
Είναι προφανές ότι διαφωνώ με όσους θεωρούν ότι η δημόσια διαβούλευση για το επίδικο παρελθόν και προπαντός η πολιτική βούληση τόσο σε ενδοκρατικό όσο και σε διακρατικό ή υπερεθνικό επίπεδο μπορούν αφ’ εαυτών να αφοπλίσουν το εκρηκτικό φορτίο του τραύματος ή της σύγκρουσης.
Μιλώντας πάλι αλληγορικά, με τα λόγια όμως του Ζυλ Μισλέ αυτή τη φορά, όπως τα μεταφέρει ο τόσο ιδιότυπος και τόσο αγαπημένος μου Μισέλ Σερτώ, θα πω ότι «όταν στα τέλη της Αρχαιότητας κατέρρευσε η αριστοκρατία των μεγάλων θεών του Ολύμπου, δεν παρέσυρε καθόλου στην πτώση της το πλήθος των αυτόχθονων θεών, την πλέμπα των θεών που εξακολουθούσαν να έχουν στην κατοχή τους την απεραντοσύνη της εξοχής και των δασών, των βουνών και των πηγών, και συγχέονταν ενδόμυχα με τη ζωή του τόπου. Οι θεοί αυτοί κατοικούσαν στην καρδιά μιας βελανιδιάς, στα φευγαλέα, βαθιά νερά, και δεν γινόταν να εκδιωχθούν... Πού βρίσκονται; […] κυρίως στο σπίτι.
Διατηρούνται στα μύχια των οικιακών συνηθειών».(2) Με άλλα λόγια, η βία και οι εφιάλτες της Ιστορίας αρέσκονται να κρύβονται στη βιωμένη εμπειρία και στη στοιχειωμένη μνήμη του αίματος, στον περίκλειστο κόσμο των στοιχειωδών κοινωνικών κυττάρων, ιδίως όταν κηρύσσονται αποσυνάγωγοι από τους θεσμούς και τις μακροδομές. Τα μάγια λύνονται μόνο όταν σπάσουν οι περισσότεροι κρίκοι αυτής της αρνητικής κληρονομιάς που διαχέεται στις καθημερινές πρακτικές, όταν το μίσος πάψει να κυκλοφορεί στην ίδια την ανάσα των ανθρώπων, όταν οι επιζώντες της καταστροφής εκλείψουν βιολογικά και ταυτόχρονα οι κληρονόμοι τους δεν έχουν προλάβει να βιώσουν την ιστορία των γεννητόρων τους ως δευτερογενές τραύμα αρθρώνοντας πολιτικές ταυτότητας που ζητούν δικαίωση ή εκδίκηση.
Επομένως, στους φωτισμένους ιστορικούς, κοινωνικούς επιστήμονες, εκπαιδευτικούς, καλλιτέχνες και –ας ελπίσουμε- πολιτικούς αρμόζει μόνο η προετοιμασία των όρων για την αναπόφευκτη διαδοχή στη σκυταλοδρομία της μνήμης, όπως επίσης η πρωτοβουλία και η ευθύνη για τη δημιουργία των νέων συνεκτικών δεσμών, του συγκολλητικού ιστού που θα αντικαταστήσει τη σαπισμένη ψίχα του παλιού συλλογικού εαυτού μας.
Επομένως, στους φωτισμένους ιστορικούς, κοινωνικούς επιστήμονες, εκπαιδευτικούς, καλλιτέχνες και –ας ελπίσουμε- πολιτικούς αρμόζει μόνο η προετοιμασία των όρων για την αναπόφευκτη διαδοχή στη σκυταλοδρομία της μνήμης, όπως επίσης η πρωτοβουλία και η ευθύνη για τη δημιουργία των νέων συνεκτικών δεσμών, του συγκολλητικού ιστού που θα αντικαταστήσει τη σαπισμένη ψίχα του παλιού συλλογικού εαυτού μας.
.................
1. Marcel Detienne, Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα, μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, 98-99.
2. Μισέλ ντε Σερτώ, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, πρόλογος Λυς Ζιάρ, μετάφραση Κική Καψαμπέλη, Σμίλη, Αθήνα 2010, 307-308.
Σύντομο βιογραφικό:1. Marcel Detienne, Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα, μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003, 98-99.
2. Μισέλ ντε Σερτώ, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, πρόλογος Λυς Ζιάρ, μετάφραση Κική Καψαμπέλη, Σμίλη, Αθήνα 2010, 307-308.
Ο Γιώργος Κόκκινος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1960. Είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Έχει εκδώσει μεταξύ άλλων τα βιβλία: Η φασίζουσα ιδεολογία στην Ελλάδα (Παπαζήσης 1989), Ο πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα (Τροχαλία 1996), Από την Ιστορία στις ιστορίες (Ελληνικά Γράμματα 1998), Αναζητώντας την Ευρώπη (Μεταίχμιο 2000), Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Ιστορίας (Μεταίχμιο 2000, 2η έκδοση), Επιστήμη, Ιδεολογία, Ταυτότητα (Μεταίχμιο 2003). Είχε επίσης την επιμέλεια των βιβλίων Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη Μουσειακή Αγωγή (Μεταίχμιο 2002, σε συνεργασία με την Ευγενία Αλεξάκη) και Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Ανθολόγιο (Βουλή των Ελλήνων 2002, σε συνεργασία με την Ελένη Κορομηλά). Άρθρα και βιβλιοκρισίες του έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά Μνήμων, Σύγχρονα Θέματα, θεωρία και Κοινωνία, Φιλολογική κ.ά. Η επιστημονική του δραστηριότητα αφορά την ιστορία των πολιτικών ιδεών τον 19ο και τον 20ό αιώνα, τη διδακτική της ιστορίας, την ιστορία των αντιλήψεων για το σώμα και τη σωματική αγωγή και την ιστορία της εκπαίδευσης.
........................
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νοόγραμμα το βιβλίο:
Τα συγκρουσιακά θέματα στη διδασκαλία της Ιστορίας,του οποίου είναι ένας από τους συγγραφείς.
Συγγραφείς: Γιώργος Κόκκινος - Παναγιώτης Γατσωτής - Δημήτρης Μαυροσκούφης - Έλλη Λεμονίδου
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε:
Με το βιβλίο αυτό επιχειρούμε να εξετάσουμε ορισμένα από τα καίρια θέματα του ιστορικού γραμματισμού, με εστίαση στο θεωρητικό υπόβαθρο και τις στρατηγικές διδασκαλίας επίμαχων και συγκρουσιακών θεμάτων, καθώς και στη μάθηση που βασίζεται στην επίλυση προβλημάτων. Άλλωστε, η ίδια η φύση της ιστορίας είναι συγκρουσιακή, το ιστορικό παρελθόν συχνά αμφισβητούμενο, οι ιστορικές ερμηνείες αμφιλεγόμενες, ενώ πολλά από τα σύγχρονα προβλήματα έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν.
2 σχόλια:
Φαίνεται πολύ ενδιαφέρον το θέμα.
Θα δημοσιευτεί και ολόκληρο το κείμενο της εισήγησης;
Ενδιαφέρων ο τρόπος που ο Κόκκινος προσεγγίζει το «τραυματικό και επίμαχο παρελθόν» (του).
Αλληγορία με πολλαπλά σημαινόμενα.
Επομένως, στους φωτισμένους ιστορικούς, κοινωνικούς επιστήμονες, εκπαιδευτικούς, καλλιτέχνες και –ας ελπίσουμε- πολιτικούς αρμόζει μόνο η προετοιμασία των όρων για την αναπόφευκτη διαδοχή στη σκυταλοδρομία της μνήμης, όπως επίσης η πρωτοβουλία και η ευθύνη για τη δημιουργία των νέων συνεκτικών δεσμών, του συγκολλητικού ιστού που θα αντικαταστήσει τη σαπισμένη ψίχα του παλιού συλλογικού εαυτού μας.
Μόνο αν θυμηθούμε το δικό του πρόσφατο επίμαχο παρελθόν μπορούμε να καταλάβουμε.
Αλήθεια, «τόλμησε» (όχι δε ζητώ πράγματα που δε θα έκανα εγώ) να πει κάτι για την επίμαχη απόσυρση του βιβλίου Ιστορίας από τον Πέτρο Ευθυμίου το 2002; http://www.iospress.gr/ios2007/ios20070218.htm
Καταλαβαίνω ότι ο Γιώργος Κόκκινος είναι μία από τις ελπίδες που έχουμε.
Δημοσίευση σχολίου