Η εισήγηση της Άννας Φραγκουδάκη σε δικοινοτική συζήτηση για την Παιδεία

Πρόσφατα η Πλατφόρμα Εκπαιδευτικών οργάνωσε, με μεγάλη επιτυχία, εκδήλωση-συζήτηση με θέμα "Μύθοι και Προκαταλήψεις στην Παιδεία".
Δείτε τη σχετική ανάρτηση του μπλογκ εδώ:http://evaneocleous.blogspot.com/2009/11/blog-post_16.html

Σήμερα, οι "Επισημάνσεις" παρουσιάζουν την εισήγηση της Άννας Φραγκουδάκη,η οποία δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην Κύπρο.
Ευχαριστώ την κ. Φραγκουδάκη που μου την παραχώρησε κι ελπίζω να γίνει αφορμή για μια γόνιμη και ουσιαστική συζήτηση(όχι εδώ κατ΄ανάγκη), όπως συνέβηκε και το βράδυ της εκδήλωσης.
Πολύ σύντομα θα ακολουθήσει ρεπορτάζ για την εκδήλωση, καθώς και φωτογραφικό υλικό.

Εισήγηση της Άννας Φραγκουδάκη
στη ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ
της Πλατφόρμας Ε/κ και Τ/κ Εκπαιδευτικών «ΕΝΩΜΕΝΗ ΚΥΠΡΟΣ»
(Πύλη Αμμοχώστου,Λευκωσία,18.11.2009)

"Οι κοινωνικοί μύθοι για τα έθνη και τις κουλτούρες
απέναντι στις ανάγκες και τις αξίες της ευρωπαϊκής εποχής"

Η διατύπωση και μόνο της έκφρασης «οι κοινωνικοί μύθοι για τα έθνη» προκαλεί μια αντανακλαστική αντίδραση σαν να έγινε κάποια ιεροσυλία.

Τι σημαίνει αλήθεια η έκφραση που υπονοεί ότι υπάρχουν μύθοι για τα έθνη; Υπάρχουν εθνικοί μύθοι και ποιοι είναι αυτοί; Ναι, υπάρχουν. Όλες οι εθνικές ιδεολογίες είναι μύθος. Ο μύθος είναι παντού, για όλα τα έθνη παρόμοιος. Παρουσιάζει το κάθε έθνος (τα υπόλοιπα ταιριάζουν σε όλους σχεδόν τους λαούς, στους Έλληνες και τους Τούρκους, τους Βούλγαρους, τους Γάλλους, τους Γερμανούς, τους Ιρλανδούς, τους Πολωνούς, τους Ρώσους, τους Σουηδούς, τους Σέρβους κ.ο.κ.), παρουσιάζει λοιπόν το έθνος σαν ομάδα που ξεκίνησε την πορεία της στην ιστορία τους αρχαιότατους χρόνους, διατήρησε επί δεκάδες αιώνες τα ίδια «εθνικά» της χαρακτηριστικά, την ίδια κουλτούρα, θρησκεία, γλώσσα, παραδόσεις και έχει τους δικούς της αρχαίους προγόνους.

Οι εθνικές μυθολογίες εμφανίζουν το έθνος σαν ανθρώπινη ομάδα σχεδόν «αιώνια», σαν οντότητα έξω από την ιστορία, χωρίς εξέλιξη και αλλαγή μέσα στους αιώνες και με συγγένεια σχεδόν βιολογική, κάτι σαν τη φάρα ή τη φυλή.
Τι λέει η σύγχρονη επιστημονική ιστορία για τα έθνη; Το έθνος είναι έννοια νεωτερική, είναι ιδέα που ανήκει στο Διαφωτισμό, έγινε πολιτική πράξη με τη γαλλική Επανάσταση και δημιούργησε το έθνος-κράτος. Ιστορική διαδικασία που γενικεύεται τον 19ο αιώνα, τον οποίο η σύγχρονη ακαδημαϊκή ιστορία ονομάζει «αιώνα των εθνών».

Oι αξίες της ισότητας και της ελευθερίας που θα γεννήσει η γαλλική επανάσταση θα εμπνεύσουν διανοουμένους που θα διαμορφώσουν το όραμα της εθνικής ανεξαρτησίας, θα ηγηθούν εξεγέρσεων ενάντια στη δεσποτική ηγεσία των δύο μεγάλων αυτοκρατοριών, της οθωμανικής και της αυστροουγγρικής, και από τους αγώνες αυτούς θα προέλθουν τα σύγχρονα ανεξάρτητα έθνη-κράτη.
Πού οφείλεται ο μύθος της βιολογικής συγγένειας των μελών του έθνους; Οι αγώνες για να γίνουν ανεξάρτητα τα έθνη κράτη σχεδόν παντού στηρίχτηκε σε μια παρομοίωση. Allons, enfants de la patrie, Eμπρός, τέκνα της πατρίδας, αρχίζει η περίφημη Mασσαλιώτιδα. H πατρίδα περιγράφεται με υψηλή έξαρση από τους διαφωτιστές διανοουμένους της εποχής σαν «μητέρα» αλυσοδεμένη που τα «παιδιά» της μάχονται να ελευθερώσουν. H παρομοίωση της σκλαβωμένης μητέρας είχε μεγάλη δύναμη και πειστικότητα για τον τότε μείζονα κοινωνικό της στόχο, το ανεξάρτητο έθνος-κράτος.

Το κάθε έθνος μόλις γίνει κράτος θα επιβάλει την κεντρική νομοθεσία, την ενοποίηση της αγοράς, τη μία εθνική γλώσσα και την ομοιογενοποίηση των πληθυσμών του. Καθώς παράλληλα όλα τα έθνη κράτη έχουν οράματα επεκτατικά, στα Βαλκάνια π.χ. διεκδικούν εδάφη από τις αυτοκρατορίες αλλά και τα γειτονικά έθνη-κράτη. Έτσι επί ενάμιση αιώνα ηχούν σάλπιγγες του πολέμου που κηρύττουν τα «ιερά δίκαια» του κάθε έθνους στην κατάκτηση εδαφών.

Η παρομοίωση των τέκνων της μητέρας πατρίδας, άρα εξ αίματος παιδιών της, θα φέρει σημαντικά αποτελέσματα. Θα αποδώσει ιερότητα στον αγώνα για την απελευθέρωση της αλυσοδεμένης μητέρας, και στη συνέχεια θα εξαγιάσει τα εθνικά επεκτατικά οράματα και τους πολέμους του κάθε έθνους κράτους. Οι «Μεγάλες», όπως η εποχή τις ονόμασε, «Ιδέες» είναι αυτές που θα αποδώσουν στο κάθε έθνος κράτος το δικαίωμα σε επεκτατικές διεκδικήσεις για να απελευθερώσει τους εθνικούς του «αδερφούς» κατακτώντας εδάφη «αλύτρωτα».

Συνέπεια των εθνικών επεκτατισμών είναι ότι οι πληθυσμοί με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται μέσα στην κάθε εθνική επικράτεια γίνονται απειλή για την ακεραιότητα των συνόρων του. H ύπαρξη τέτοιων πληθυσμών συντηρεί τις επεκτατικές βλέψεις των γειτόνων εθνών-κρατών και νομιμοποιεί την επεκτατική εθνική τους πολιτική. Το κάθε έθνος-κράτος προβάλλει το «ιερό δικαίωμα» να απελευθερώσει τους σκλαβωμένους εθνικούς του «αδελφούς», ενώ παράλληλα τα σύνορά του απειλούνται από το ιερό δικαίωμα που εξίσου διεκδικούν τα γειτονικά έθνη-κράτη να απελευθερώσουν τους δικούς τους σκλαβωμένους «αδελφούς». Έτσι η εθνική ομοιογένεια από παρομοίωση με στόχο να οδηγήσει στην εξέγερση της ανεξαρτησίας και να νομιμοποιήσει τους εθνικούς στόχους της επέκτασης των κρατικών συνόρων θα μετατραπεί σε κοινωνική πολιτική.

H κατασκευή της ομοιογένειας θα γίνει σε όλα τα έθνη κράτη-πολιτική προτεραιότητα, με διαδικασίες άλλοτε ήπιες και άλλοτε βίαιες. Kαθώς την πολιτική κατασκευής της ομοιογένειας δικαιώνει η επεκτατική πολιτική των γειτόνων, έχει παντού πλατύτατη συναίνεση. H εθνική ομοιογένεια γίνεται κοινός στόχος όλων των εθνών-κρατών, γι’ αυτό και πήρε κατά καιρούς και τη βίαιη μορφή με τις ανταλλαγές πληθυσμών.

Η εθνική μυθολογία του 19ου αιώνα είναι άρα σχετική με τις αναγκαιότητες εκείνης της εποχής, είχε μεγάλη κοινωνική χρησιμότητα, καθώς οι ιδέες κατάφεραν να κινητοποιήσουν λαούς ολόκληρους σε αμέτρητες θυσίες και να οδηγήσουν στα ανεξάρτητα έθνη-κράτη και στα κρατικά σύνορα που έχουν σήμερα.

* * *
Η εθνική ιδεολογία του 19ου αιώνα όμως είναι για σήμερα παρωχημένη και βλαβερή. Αυτό είναι δύσκολα ορατό, επειδή οι εθνικές ιδέες έχουν μέσα στην ιστορία αποχτήσει ένα είδος ιερότητας που τις μετατρέπει σε αξίες έξω από το λογικό χειρισμό. Η ιερότητα ιδίως οφείλεται στους ποταμούς αίματος που κόστισε η εφαρμογή αυτών των ιδεών για την επίτευξη της ανεξαρτησίας του έθνους-κράτους και της διαμόρφωσης των συνόρων του.

Σήμερα ζούμε σε τελείως άλλη εποχή, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Φρανσουά Μιτεράν, στο λόγο που εγκαινίαζε τη γαλλική Προεδρία στην Eυρωπαϊκή Ένωση το 1995, είχε πει ότι οι εθνικές ιδέες άλλων εποχών είναι σήμερα επικίνδυνες, επειδή «ο εθνικισμός ισούται με τον πόλεμο».
Τα εθνικά επαναστατικά κηρύγματα του 19ου υποστηρίζουν με φλεγόμενη ρητορεία το ιερό δικαίωμα στην εξέγερση, το δίκαιο μίσος κατά των εχθρών, το ιερό καθήκον της φυσικής εξόντωσης των τυράννων, την υποχρέωση της θυσίας. Tο πάθος για την ελευθερία θεμελιώνει τη νομιμότητα και την ηθική της βίας. H αξία της ελευθερίας και το ύψιστο καθήκον της δημιουργίας του ανεξάρτητου έθνους-κράτους απαιτούν κάθε θυσία. Έτσι η ανθρώπινη ζωή δεν έχει μεγάλη σημασία. O ηρωισμός είναι πρωτεύουσα αρετή, η θυσία μέγιστο καθήκον, η ανεξαρτησία αξία υπέρτατη («Kαλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή», αρχίζει ο Θούριος του Pήγα), άρα η ανθρώπινη ζωή είναι μονάχα σπόρος, ταπεινός σπόρος στη ρίζα της ελευθερίας για να την κάνει να βλαστήσει.

Αυτές οι αξίες, το δίκαιο μίσος κατά των εχθρών, η ηθική της βίας, η μικρή σημασία στην ανθρώπινη ζωή, αξίες μεγάλες και αποτελεσματικές για τους κοινωνικούς στόχους άλλων εποχών, είναι βλαβερές για το παρόν.
Oι εθνικές ιδέες της εποχής των ανεξαρτησιακών αγώνων και των επεκτατικών εθνικισμών περιέχουν μύθους βαθιά διχαστικούς για τις μοναδικές αρετές και τα ιερά δίκαια του κάθε έθνους απέναντι στους δαιμονικούς εχθρούς που αντίθετα έχουν ταπεινά κίνητρα και χυδαία συμφέροντα. Εμποδίζουν την ειρηνική συμβίωση.

Περιέχουν βλαβερούς μύθους για την πατρίδα που είναι μητέρα και τα μέλη του έθνους που είναι «αδερφοί». H παρομοίωση έχει σήμερα σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις, υποβιβάζει την ιδιότητα του πολίτη στην κατηγορία του «τέκνου» της κρατικής εξουσίας, και παρουσιάζει με προφανείς συνέπειες σαν ανήθικη διαμάχη μεταξύ «αδερφών» τις συγκρούσεις κοινωνικών συμφερόντων.

H παρομοίωση του έθνους με την οικογένεια περιέχει ακόμα την πολιτικά επικίνδυνη ιδέα της πολιτισμικής καθαρότητας. Η πολιτισμική καθαρότητα είναι ιστορικό ψεύδος. Κατά τις επιστήμες, κανένα σύγχρονο έθνος δεν έχει κοινή εθνοτική βάση, κι ακόμα λιγότερο «βιολογική» συγγένεια. Οι μόνοι στην ιστορία του κόσμου λαοί που δεν αναμείχθηκαν με άλλους είναι κάποιες πολύ μικρές ομάδες που έζησαν για γεωγραφικούς ιδίως λόγους σε απομόνωση. Για τούτο άργησε πολύ η κοινωνική τους εξέλιξη και παρέμειναν έως τον 20ό αιώνα σε πρώιμα στάδια κυνηγετικών κοινωνιών. Δεν υπάρχουν άλλοι. Δεν υπάρχει λαός ή πολιτισμός χωρίς αναμίξεις και πλήθος αλληλεπιδράσεις. Από την αρχαιότητα ακόμα, οι πιο δυναμικοί πολιτισμοί ήταν εκείνοι που συνεχώς μετανάστευαν, επιδίωκαν την ώσμωση με άλλους, αντλούσαν τεχνογνωσία, τρόπους κοινωνικής οργάνωσης, μορφές τέχνης, ήθη, ιδέες.

Οι πολιτισμικές ταυτότητες δεν έχουν σχέση με τη μυθική «καθαρότητα» αλλά με την πολιτική βούληση. Η εθνική υπαγωγή είναι αποτέλεσμα της ιδεολογίας και όχι της βιολογίας. Δεν είναι «εξ αίματος» συγγένεια, είναι βούληση του ανήκειν στην πολιτική κοινότητα που είναι το έθνος-κράτος.
Η πολιτισμική καθαρότητα περιέχει ένα αποτρόπαιο ζητούμενο, την εξάλειψη των διαφορών. Αρκεί να διατυπωθεί η ιδέα της εξάλειψης των διαφορών και εγκυμονεί τον κίνδυνο, ανάλογα με τις συνθήκες, να πάρει την τερατική μορφή της εξάλειψης των «διαφορετικών» ανθρώπινων ομάδων. Η ιδέα παραπέμπει κατευθείαν στο ναζισμό και στη φυλετική του «λογική», ωστόσο παραπέμπει και στο παρόν, καθώς με τη σφαγή της πρώην Γιουγκοσλαβίας είδαμε το σκιάχτρο να ξαναζωντανεύει και να ονομάζεται με τον αποτρόπαιο νεολογισμό «εθνοκάθαρση».

Οι εθνικές μυθολογίες άλλων εποχών είναι επικίνδυνες για την ευρωπαϊκή εποχή μας. Δεν είναι αλήθεια ότι το κάθε έθνος αποτελούν «αδέρφια» που ζουν αρμονικά κι αγαπημένα όταν δεν συμβιώνουν με «άλλους». Δεν είναι αλήθεια ότι η κοινή γλώσσα και η κοινή θρησκεία εξασφαλίζουν την αρμονική συμβίωση των μελών της «εθνικής οικογένειας». Η κοινή τους γλώσσα δεν απέτρεψε Σέρβους και Κροάτες από τη σφαγή. Η ίδια θρησκεία άλλοτε ενώνει πέρα από έθνη-κράτη όπως ο Ισλαμισμός, άλλοτε διαιρεί ομάδες εθνικές όπως τους Ιρλανδούς. Είναι αδιανόητο για σήμερα το αίτημα να κατοικούνται τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη από πληθυσμούς εθνικά αμιγείς. Άλλωστε είναι απολύτως αδύνατο να επιτευχθεί. Μόνο στη σφαγή και τον όλεθρο μπορεί να οδηγήσει, τη μάταιη σφαγή και τον όλεθρο δικαίων και αδίκων χωρίς αποτέλεσμα και χωρίς νικητές, μόνο ηττημένους (όπως πάλι έδειξε η Γιουγκοσλαβία).

Σήμερα ζούμε στην εποχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μια από τις σημαντικότερες διαστάσεις της Ένωσης ως συνασπισμού κρατών είναι ότι διαμόρφωσε το σύγχρονο όραμα να αφήσει οριστικά πίσω στο παρελθόν μια ευρωπαϊκή ιστορία αιματηρών πολέμων, βίαιων επεκτατισμών, ελέγχου με τα όπλα εδαφών και πληθυσμών, και να βαδίσει έναν καινούριο δρόμο, όπου οι διαφορετικές επιδιώξεις ανάμεσα στα κράτη και τα διαφορετικά ή/και συγκρουόμενα συμφέροντα θα αντιμετωπίζονται με το διάλογο, τις διαπραγματεύσεις και τους συμβιβασμούς. Τον καινούριο αυτό δρόμο τον αποκλείουν οι εθνικές ιδέες που ανήκουν στην εποχή των επεκτατικών εθνικισμών.

Οι ιδέες των εθνικισμών του 19ου αιώνα δεν χωράνε το σύγχρονο ευρωπαϊκό όραμα της «ενότητας μέσα στην ποικιλία», της συνύπαρξης και της συνεργασίας των λαών. Είναι ιδέες που δεν επιτρέπουν διαπραγματεύσεις και συμβιβασμούς. Αποδίδουν στο διάλογο τη σημασία της υποχώρησης, αποδίδουν στις διαπραγματεύσεις τη σημασία του ενδοτισμού και παρουσιάζουν τους συμβιβασμούς σαν «προδοσία». Είναι ιδέες που σημαίνουν πόλεμο. Γι’ αυτό είναι τελείως ανεπίκαιρες.

Oι εθνικές ιδέες του παρελθόντος είναι οι αξίες που αποτέλεσαν τη γενεσιουργό ύλη του έθνους-κράτους. Αυτές διαμόρφωσαν τα έθνη, γέννησαν το όραμα του ανεξάρτητου έθνους-κράτους, χάρη σε αυτές το όνειρο έγινε πολιτική και εφαρμόστηκε με πόλεμο. Αυτές οδήγησαν στην ίδρυση των ανεξάρτητων εθνών-κρατών, στην ιστορική τους πορεία σε εποχές γενικευμένης βίας, πολέμων και επεκτατισμών, μέχρι αυτό που είναι το κάθε κράτος σήμερα.

Όμως οι νέες γενιές έχουν σήμερα μεγάλη ανάγκη να μάθουν ιστορία. Αυτό θα επιτρέψει να εντάξουν τις εθνικές ιδέες του παρελθόντος μέσα στην ιστορική τους εποχή, να κατανοήσουν τη σημασία τους και να τις σεβαστούν για αυτό που ιστορικά ήταν. Παράλληλα μαθαίνοντας ιστορία θα μπορέσουν να αναγνωρίσουν ότι πρόκειται για ιδέες και αξίες που δεν αντιστοιχούν στο παρόν και δε βοηθούν το μέλλον, ώστε το μεγάλο ηθικό βάρος των εθνικών ιδεών του παρελθόντος να μην εμποδίζει την αποδοχή των ιδεών και αξιών του παρόντος και τη συμμετοχή των νέων γενεών στους κοινωνικούς αγώνες για οράματα καινούρια, για μια «Ευρώπη των λαών».
Άννα Φραγκουδάκη