Πολυξένη Λοϊζιάς. Μια ξεχωριστή γυναικεία φυσιογνωμία της Λεμεσού.

Η προσωπογραφία της Π.Λ. που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος Νίκος Νικολαΐδης(βρίσκεται σήμερα στο Λανίτειο Λύκειο Β΄, στη Λεμεσό).

Πολυξένη Λοϊζιάς (1855-1942)
Η Πολυξένη Λοϊζιάς υπήρξε μια ξεχωριστή γυναικεία προσωπικότητα της Λεμεσού της περιόδου της Αγγλοκρατίας, μια προσωπικότητα με πολυσχιδή δράση: εκπαιδευτική,πνευματική, συγγραφική, φεμινιστική. Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας της αξίζει ένα μικρό αφιέρωμα.

Μια πρωτοπόρα αγωνίστρια

Συνοπτική παρουσίαση από άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Παρουσία» (Εκπαιδευτικό περιοδικό της ΟΕΛΜΕΚ), Ιούνιος 2007. Το απόσπασμα βασίζεται σε ένα από τα κεφάλαια της διπλωματικής εργασίας μου με θέμα « Μια πρώτη προσέγγιση στη ζωή και το έργο της Πολυξένης Λοϊζιάδος». Η εργασία έγινε στα πλαίσια του Προγράμματος Επιμόρφωσης Καθηγητών Μ. Ε. στη Νεότερη Ιστορία (2005-2006), στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Παν/μίου Κύπρου, με εποπτεύοντα Καθηγητή τον κ. Πέτρο Παπαπολυβίου. Παρουσιάσεις επιμέρους κεφαλαίων της μελέτης έχουν γίνει από την γράφουσα και σε συνέδρια Ιστορίας

(-Δήμος Λεμεσού, 13-15 Οκτ. 2006. - Παν/μιο Κύπρου, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας,

3-4 Φεβρ. 2007. - Φιλελεύθερος - Παν/μιο Κύπρου-ΤΕΠΑΚ, 29 Νοεμ. 2008).
Η διπλωματική εργασία βρίσκεται υπό έκδοση.

Η πρόκληση της ανάδειξης της πολυμερούς δράσης μιας σημαντικής γυναικείας φυσιογνωμίας της Κύπρου, μιας προσωπικότητας που σφράγισε την ιστορία της εκπαίδευσης αλλά και την ιστορία των γυναικών στη Λεμεσό και στην Κύπρο γενικότερα, αποτέλεσε για μένα ένα ισχυρό κίνητρο για την εκπόνηση της εργασίας μου.
Εύα Νεοκλέους

Αγώνας για τη γυναικεία χειραφέτηση

Η Λοϊζιάς υπήρξε για την εποχή της πρωτοπόρα και στον αγώνα για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην Κύπρο. Χάρη σ’ αυτήν τέθηκαν οι βάσεις του γυναικείου κινήματος και διατυπώθηκαν οι πρώτες γυναικείες διεκδικήσεις.
Η γνωριμία της με την Σαπφώ Λεοντιάδα (1832-1900), της οποίας υπήρξε μαθήτρια και για την οποία έτρεφε απέραντη εκτίμηση και θαυμασμό, ήταν καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία και δράση της. Μια άλλη γυναικεία προσωπικότητα που την επηρέασε καθοριστικά ήταν η Καλλιρόη Παρρέν (1861-1940). Η Παρρέν ήταν η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια - στα πλαίσια του αστικού φεμινισμού - η πρώτη γυναίκα που προσπάθησε να εμπνεύσει στην Ελληνίδα το ενδιαφέρον για τα πολιτικά της δικαιώματα και να διεκδικήσει την ισοτιμία των δύο φύλων, η πρωταγωνίστρια του γυναικείου κινήματος στα τέλη του 19ου αιώνα. Η Παρρέν, μαζί με τη Λεοντιάδα, την Καλλιόπη Κεχαγιά και την Αικατερίνη Λασκαρίδου (1842-1916), ανήκει στις πρωτοπόρες του αγώνα των γυναικών για ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση στην Ελλάδα[1].
Ο αγώνας της Π.Λ. για την εξύψωση της θέσης της Κυπρίας γυναίκας είναι συνυφασμένος με τις υπόλοιπες πτυχές της δράσης της. Τόσο ως παιδαγωγός, όσο και ως συγγραφέας, υπηρέτησε τις αρχές και τις θέσεις της, δίνοντας έμφαση στην εκπαίδευση των γυναικών. Θεωρούσε ότι η μόρφωση των κοριτσιών ήταν εκ των ων ουκ άνευ για τη βελτίωση της θέσης της Κυπρίας στην οικογένεια και στην κοινωνία.
Η Π.Λ. έδωσε ώθηση στη γυναικεία εργασία, την οποία ταύτιζε με τη γυναικεία χειραφέτηση. Διδάσκοντας και εφαρμόζοντας το «έργον ουδέν όνειδος», προέτρεπε τις μαθήτριές της να εργαστούν και πολλές απ’ αυτές τις έστειλε στο εξωτερικό για να τελειοποιηθούν ως δασκάλες, νηπιαγωγοί, καλλιτέχνιδες, ράπτριες, νοσοκόμοι, ανάλογα με την κλίση κάθε μιας και τις ανάγκες της πόλης. Είναι φανερό ότι οι απόψεις της είναι επηρεασμένες από τις αντίστοιχες της Παρρέν, η οποία προσπαθούσε να διαδώσει ένα φεμινισμό που εξαρτούσε τη χειραφέτηση όχι μόνο από την κατοχύρωση του δικαιώματος στην εκπαίδευση, αλλά και από την εργασία[2].

Στη φωτογραφία η Κ.Παρρέν

Η Λοϊζιάς αγωνίστηκε με σθένος για την εκπαίδευση των κοριτσιών κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης διδασκαλικής της δράσης.
Δύο κεφάλαια από το συγγραφικό της έργο: «Περί τινων διατάξεων του νέου περί παιδείας νόμου εν Κύπρω εφαρμοσθέντος τω 1923-24» και « Μελέτη περί της θέσεως της γυναικός ως Εστιάδος και ως πολίτιδος», δίνουν μια πληρέστερη εικόνα για τις φεμινιστικές θέσεις της Π.Λ.
«Περί τινων διατάξεων του νέου περί παιδείας νόμου εν Κύπρω εφαρμοσθέντος τω 1923-24», Κυπριακόν Λεύκωμα (Λεμεσός 1924, σσ.131-136).

Πρόκειται για το νόμο του 1923, επί Αρμοστείας Στήβενσον, με τον οποίο στην πραγματικότητα άρχιζε και η κατάλυση των δικαιωμάτων του λαού στην Παιδεία. Αφαιρέθηκε από τις σχολικές Εφορείες το δικαίωμα διορισμού των δασκάλων και ανατέθηκε στο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο του οποίου μέλη ήσαν και βουλευτές. Μία από τις πρόνοιες του νόμου έλεγε: “Οι διδάσκαλοι αποσύρονται της υπηρεσίας εις το 60ον έτος και αι διδασκάλισσαι εις το 55ον. Ουδεμία έγγαμος διδασκάλισσα δύναται του λοιπού να εργασθεί”.

Η Λοϊζιάς υποστηρίζει την ανάγκη εξύψωσης της θέσης της γυναίκας στην Κύπρο, προκειμένου να επικρατήσει δικαιοσύνη. Μπορεί η Κύπρος να απέχει πολύ από τις ευρωπαϊκές χώρες, ως προς το θέμα της ανάδειξής της, όμως προειδοποιεί ότι ήδη υποφώσκει, όπως η ίδια πιστεύει, η διαμαρτυρία και η εξέγερση της γυναίκας. Η συγγραφέας φαίνεται αισιόδοξη για την ανάπτυξη γυναικείου κινήματος στην Κύπρο.
Οι απόψεις της Λοϊζιάδος για την ανάδειξη της θέσης της γυναίκας, την ισοτιμία ανδρών και γυναικών στην εργασία, τη γυναικεία χειραφέτηση και βέβαια η δράση της μπορούν να την κατατάξουν στις πρώτες φεμινίστριες της Κύπρου στο χώρο της εκπαίδευσης και απηχούν τις απόψεις του φεμινιστικού κινήματος του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Άλλωστε το γυναικείο κίνημα αναπτύσσεται ιδιαίτερα αυτή την περίοδο με την εκβιομηχάνιση, την ανάπτυξη του καπιταλισμού και τη μαζική έξοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, το κυριότερο γυναικείο φεμινιστικό έντυπο της εποχής είναι η «Εφημερίς των Κυριών» (1887-1918) της Καλλιρόης Παρρέν και δεν είναι τυχαίο που η Π.Λ. συνεργάστηκε στενά μ’ αυτό.

Η ανάγκη ανάδειξης της θέσης της γυναίκας τονίστηκε και στη «Μελέτη περί της θέσεως της γυναικός ως Εστιάδος και Πολίτιδος», που δημοσιεύτηκε στην «Κυπριακή Κυψέλη»[3]. Οι πρωτοποριακές απόψεις που διατυπώνει η Π.Λ. στη μελέτη αυτή για μόρφωση των γυναικών, για συμμετοχή στα κοινά, για ανάδειξή τους στον επαγγελματικό τομέα, είναι αξιοθαύμαστες.
Κατά τη συγγραφέα, λόγω και των συγκυριών, ο άντρας έχει ανάγκη τώρα, περισσότερο από ποτέ, από μια πεφωτισμένη, ισχυρή σύντροφο και συνοδηγό για να μπορέσει να αντεπεξέλθει στα του οίκου. Επειδή στην Κύπρο οι γυναίκες φαίνεται να ασκούν έντονη επιρροή στους συζύγους τους, είναι ανάγκη να αποκτούν την απαραίτητη μόρφωση και παιδεία, έτσι ώστε να μην τους επηρεάζουν αρνητικά, όντας αμόρφωτες και «αρχοντοχωριάτισσες» ή «πολλοπάϊτες»[4], όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Λοϊζιάς.
Η μόρφωση θα εξασφαλίσει στη γυναίκα τη δυνατότητα να εξασκήσει ένα επάγγελμα «μεστωμένη των θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων» και να είναι αξιοπρεπής. «Δε θα σύρεται υπό του ανδρός εις παννυχίους διασκεδάσεις» και θα εκπληρώνει το καθήκον της ως οικοδέσποινα και ως μητέρα. Η εκπαίδευση θα προσφέρει στις φτωχές νεάνιδες ειδικότερα, πέρα από την επαγγελματική αποκατάσταση και την οικογενειακή, αφού δε θα μένουν ανύπανδρες λόγω έλλειψης προίκας.
Η Λοϊζιάς μένει σε γενικές γραμμές στους παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας[5], αλλά αγωνίζεται να την δει ισότιμη με τον άντρα και σε ρόλους αδιανόητους για την κλειστή κυπριακή κοινωνία της εποχής της. Το αίτημά της για ψήφο στις γυναίκες και συμμετοχή στα κοινά είναι όντως πρωτοποριακό.
Χρέος της γυναίκας είναι να μορφωθεί για να αποκτήσει σταθερό χαρακτήρα, πίστη προς τον εαυτό της και προς τους άλλους. Να γίνει έτσι πολύπειρη και πολυμαθής για να μπορεί να προσφέρει ουσιαστικά στην οικογένεια, στην κοινωνία και στην πατρίδα.
Είναι ανάγκη να ασχοληθεί και η γυναίκα με τα σημαντικά ζητήματα της παιδείας και της πατρίδας. Είναι αδιανόητο, τονίζει η Λοϊζιάς, να θεωρείται η συμμετοχή σ’ αυτά ενδεδειγμένη μόνο για τους άντρες. Είναι άδικο να στερείται η γυναίκα του δικαιώματος να συμμετέχει σε λέσχες, σε αναγνωστήρια και σε εκδηλώσεις που προάγουν τα κοινά. Η Κύπρια γυναίκα είναι καταδικασμένη στην αφάνεια κι αυτό η Λοϊζιάς το επικρίνει έντονα.

Οι εμπειρίες της μέσα από ένα σαραντάχρονο αγώνα, της επιτρέπουν να παροτρύνει τις γυναίκες της Κύπρου να ξυπνήσουν και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Πιστεύει ότι δε δικαιούται η γυναίκα να επηρεάζεται από τον άντρα στο θέμα της ψήφου και να μην έχει δική της άποψη. Καλεί τους άντρες να αποδεχτούν τις ευρέως διαδεδομένες στην Ελλάδα και την Ευρώπη αντιλήψεις για την ανύψωση της θέσης της γυναίκας, αλλά και τις ομόφυλές της να μην απεμπολούν τα δικαιώματά τους. Για να το πετύχει αυτό, η Κύπρια γυναίκα πρέπει να γίνει «γυνή πεπαιδευμένη».
Δίκαια η Καλλιρόη Παρρέν, σε άρθρο της στην «Εφημερίδα των Κυριών», το Δεκέμβριο του 1900, με τίτλο «Αι Ελληνίδες του ΧΙΧ αιώνα», συγκαταλέγει την Λοϊζιάδα ανάμεσα στις Ελληνίδες που διακρίθηκαν. Η συμπερίληψή της στον κατάλογο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού μάλιστα δεν είχε ακόμα κερδίσει τη διάκριση στην Κυπριακή Έκθεση[6] στην Αθήνα.

Η Π.Λ. είχε την ευκαιρία μέσα από τις σπουδές της, τη γνωριμία της με πρωτοπόρες Ελληνίδες στο χώρο της Εκπαίδευσης από την Αθήνα, τη Σμύρνη και την Κων/πολη, να αξιοποιήσει τις ικανότητές της, να κρίνει, να βλέπει μακριά και να ασπάζεται τις πιο ριζοσπαστικές για την εποχή της απόψεις. Απόψεις που αγωνίστηκε με σθένος να τις προωθήσει και στη μικρή ιδιαίτερή της πατρίδα. Η καταγραφή πτυχών της δράσης της έδειξε ότι η Λοϊζιάς μπορεί να θεωρηθεί μια πρωτοπόρα φεμινίστρια για την Κύπρο. Οι ανησυχίες, οι θέσεις της για τη γυναικεία χειραφέτηση, οι αναζητήσεις, οι προβληματισμοί της απηχούν τις διεκδικήσεις του γυναικείου κινήματος – κυρίως στην Ελλάδα – και επάξια μπορεί να διεκδικήσει τη θέση της στην Ιστορία των γυναικών.

Γυνή και Έρως

"Αν έρως ήρεμος γλυκύς στα σπλάχνα της εισδύσει
και εις εστίαν ευτυχή το κράτος του ιδρύσει,
Ιέρειά του η γυνή μέχρι πνοής υστάτης
το πυρ του άσβεστον τηρεί και μετ΄ αυτού εκπνέει.
Αν όμως ύπουλος αυτός εις τα αισθήματά της
θανατηφόρα αφειδώς τα βέλη του εκχέει,
βράχος εντός της έρημος υψούται η καρδία,
το δάκρυ της ως θάλασσα ογκώνεται αγρία.
Ακοίμητος ο πόθος της, καν καίει στην ψυχήν της,
στα σκότη μόνη εγρηγορεί, αράν δεν εκστομίζει,
αισχύνεται το πάθος της μισεί τον εραστήν της
κι εις κύμα ή εις άβυσσον την ύπαρξιν βυθίζει".

"Ίριδες", Εν Αθήναις 1901.

1. Κούλα Ξηραδάκη, Από τα Αρχεία του Ελεγκτικού Συνεδρίου. Παρθεναγωγεία και δασκάλες υπόδουλου Ελληνισμού,

τ. Β΄,Αθήνα 1972, σσ. 105-107.
2. Από το 1887 αγωνιζόταν η Παρρέν για την ίδρυση πρακτικών και επαγγελματικών σχολών. Εφημερίς των Κυριών,

έτος Α΄, αρ. 33, 18- 10- 1887.
3. Πολυξένη Λοϊζιάς, Κυπριακή Κυψέλη 1912-1920,

Λεμεσός, σσ. 92-99.
4. Λοϊζιάς, ό.π. σ. 93.

{Πολλοπάϊτη= πονηρή, πανούργα, ραδιούργα. Κυπριακή διάλεκτος}.
5. Είναι φανερή η επίδραση της Π.Λ. από τις Ελληνίδες παιδαγωγούς που πρωτοστάτησαν στο γυναικείο κίνημα στην πρώιμη φάση του (Κεχαγιά, Λεοντιάς, Παρρέν), οι οποίες δεν αμφισβήτησαν «τη γυναικεία φύση», αλλά εν ονόματί της διεκδικούσαν την άρση του γυναικείου αποκλεισμού.
6. Διάκριση για την ποιητική συλλογή «Ίριδες», 1901.